طبقه بندی تلمیحات در دیوان جامی

تلمیح از شگردهای بدیع معنوی به شمار می رود که بسیار مورد عنایت ادیبان اعم از شاعران و نویسندگان واقع شده و به همین دلیل است که هم در کتب بلاغی، فصل مفصلی در باب تلمیح و دیگر صنعت های زیرمجموعه آن آمده و هم فرهنگ های متعددی در حوزه تلمیحات و اشارات تدوین شده است. در ادب فارسی، صدها شاعر و نویسنده بزرگ، این تلمیحات را دستمایه شعر و هنر خویش قرار داده اند و گنجینه های معنوی گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته اند و با بهره-گیری از عطر آیات و احادیث مشام جان فارسی زبانان مشتاق را معطر ساخته اند. جامی نیز یکی از این شاعران و هنرمندان است که همچون دیگر ادیبان از این امر غافل نبوده است. ما نیز برای اثبات ملایی جامی به بررسی تلمیح از زوایای مختلف در دیوان پرحجم وی پرداخته ایم. تحقیق حاضر به اشارات و تلمیحات جامی در قلمروی آیات و احادیث و شخصیت های مذهبی و اساطیری و تاریخی اختصاص دارد که برای جامع بودن آن به ناگزیر نخست به معرفی جامی و آثار او پرداخته شده و سپس تلمیح را از دیدگاه مختلف مورد بررسی قرار دادیم و نیز به استخراج آیات و احادیثی که در آنها از تلمیح و اقتباس استفاده شده، در دیوان این شاعر نامی پرداخته ایم. لازم به ذکر است که برای جلوگیری از اطاله کلام برای ابیاتی که اشاره به بیش از یک آیه از قرآن کریم داشته-اند، دو آیه را برای نمونه ذکر کرده و بقیه آیات را با ذکر سوره و شماره آیه به شکل فهرست وار بیان کرده ایم. در بخش دیگر که شامل اشارات دینی و مذهبی می باشد برای نشان دادن تلمیحات گاه از ترجمه قرآن کریم به صورت مستقیم استفاده کرده و به آن استناد نموده ایم. در فصل نهایی، هر چند به ظاهر برخی ابیات اشاره به واقعه یا موضوع خاصی به عنوان تلمیح ندارد، اما به نظر می رسد که در بحث محتوایی و تحلیل می بایست خواننده با شخصیت نام برده در ابیات یاد شده آشنا گردد، لذا بدین منظور به معرفی شخصیت ها پرداخته ایم. در پایان پس از بررسی انواع تلمیح در دیوان وی به این نتیجه رسیده ایم که اشارات دینی و مذهبی و آیات و احادیث بیش از دیگر تلمیحات به کار رفته است و این امر شاید از آنرو بوده که گرایش ذهنی جامی به بیان امور دینی بیش از اساطیر و تاریخ بوده است.